بازار تبریز یكی از بزرگ ترین و مهم ترین بازارهای سرپوشیده در سطح ایران و قارهٔ آسیا بشمار می رود گفته می شود بازار تبریز با مساحتی حدود یك كیلومتر مربع بزرگ ترین بازار سرپوشیده سنتی جهان است. بازار تبریز در مردادماه سال ۱۳۸۹ خورشیدی به عنوان نخستین بازار جهان در فهرست میراث جهانی یونسكو به ثبت رسیده است.
عواملی مانند سبك معماری بازار، آرایش مغازه ها، كثرت تیمچه ها، كاروان سراها، دالان ها، راسته ها و همچنین انواع مشاغل و حرفه ها، وجود تعداد بسیاری مدرسه و مسجد كه عمدتاً از سابقه تاریخی برخوردارند، این بازار را به نمونه عالی مجهز تجارت، كسب و زندگی اسلامی و شرقی تبدیل كرده است.
پیشتر به جهت قرارگرفتن شهر تبریز بر سر چهارراه جادهٔ ابریشم و گذر روزانهٔ هزاران كاروان از كشورهای مختلف آسیایی، آفریقایی و اروپایی از آن، این شهر و بازار آن از رونق بسیار خوبی برخوردار بوده است. این بازار حدود ۳ سدهٔ پیش و پس از وقوع زمین لرزهٔ تاریخی تبریز در سال ۱۱۹۳ قمری توسط نجفقلی خان دنبلی حاكم وقت تبریز بازسازی شده است. بازار تبریز در سال ۱۳۵۴ خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. تاریخ بنای این مجموعه مشخص نیست؛ ولی بسیاری از جهانگردانی كه از سدهٔ چهارم هجری تا دورهٔ قاجاریان از این بازار بازدید كرده‌اند، دربارهٔ آن اطلاعاتی ارائه داده‌اند.
هستهٔ مركزی شهر تبریز در داخل یك چهارضلعی قرار گرفته و بازار تبریز در مركز این چهارضلعی واقع شده است. این بازار از سمت شرق به عالی قاپو (مجموعهٔ كاخ‌های ولی‌عهدنشین) و از سمت غرب به مسجد جامع محدود شده و از سمت شمال، بخش‌هایی از شمال رودخانهٔ مهران‌رود را شامل می شود و این دو بخش به وسیلهٔ پل‌های چوبی كه در امتداد راسته بازار قرار دارند، به هم متصل می شوند.
پیشتر یكی از اركان‌های اصلی و اساسی بازار تبریز، ارامنه بودند؛ به طوری كه یكی از گردشگران فرانسوی از جایگاه ویژه و ممتاز مغازه‌های آن‌ها در این بازار در تجارت با تاجران روس خبر داده است. ارامنه داد و ستد بسیاری با اروپاییان داشتند؛ به گونه‌ای كه ارامنهٔ گرجستان برای نخستین‌بار كالاهای انگلیسی را از استانبول خریداری كرده و وارد مناطق شمالی ایران كردند.
بازارچه های بازار تبریز :
ـ بازار امیر تبریز :
بازار امیر یكی از مهم‌ترین و پررونق‌ترین بازارهای تبریز است. میرزا محمدخان امیرنظام، فرزند شیخ علی‌خان وزیر شاه سلیمان و نوهٔ میرآخور شیخ صفی‌الدین اردبیلی، این بازار را بنا نهاده است. وی در زمان ولی‌عهدی عباس میرزای نایب‌السلطنه وارد تبریز شده و به‌جهت حمایت‌های او به سمت امیرنظامی رسیده است.
ـ بازار بلورفروشان تبریز :
بازار بلورفروشان (قیزبستی) پیشتر مكان فروش بهترین وسایل شیشه‌ای از جمله بلور در سطح تبریز بوده است. تیمچه‌ها و سراهای آن شامل “تیمچهٔ قندفروشان”، “تیمچهٔ مظفریه”، “دالان بادامچی‌لر”، “دالان حاج شیخ”، “دالان میرزا مهدی”، “سرای میرزا مهدی” و “سرای گرجیلر (جورجیلر)” می شود.
ـ بازار حرمخانه تبریز :
از تیمچه‌ها و سراهای بازار حرمخانه می توان به “تیمچهٔ سعدیه”، “تیمچهٔ هاشمیه”، “سرای آلمانی‌ها” و “سرای صاحب‌دیوان”و (ساختمان سنگی كلانتری ۸ سابق) اشاره كرد.
ـ بازار شیشه‌گرخانه تبریز :
بازار شیشه‌گرخانه در گذشته محل فروش انواع شیشه بوده و بیش‌تر دكان‌های آن به شیشه‌سازی مشغول بوده‌اند. این بازار پیشتر از دو سرا به نام‌های “حاج رسول” و “میرزا علی‌النقی” تشكیل یافته بود؛ ولی شهرداری تبریز این دو سرا را تخریب كرده و در محل آن‌ها، بازار و پارك شمس تبریزی را احداث نمود. امروزه بازار شیشه‌گرخانه محل عرضهٔ انواع لوازم آرایشی و لوازم‌التحریر است.
ـ بازار صادقیه تبریز :
بازار صادقیه از گذشته تا به امروز، محل فروش انواع قالی دست‌بافت تبریز بوده است. از تیمچه‌ها و سراهای معروف این بازار می توان “تیمچهٔ حاج رحیم”، “دالان خونی”، “سرای بزرگ شاهزاده”، “سرای دباغایی”، “سرای دودری”، “سرای قدیم سید حسین”، “سرای كوچك شاهزاده” و “سرای میانهٔ سید حسین” نام برد.
ـ بازار عباچی تبریز :
“تیمچهٔ اخلاقی”، “تیمچهٔ حسینی”، “تیمچهٔ شعرباغان” و “سرای میراسماعیل” از تیمچه‌ها و سراهای مهم بازار عباچی محسوب می‌گردند.
ـ بازار كفاشان تبریز :
بازار كفاشان یكی از عمده‌ترین مكان‌های تولید و عرضهٔ كفش در تبریز است. تیمچه‌ها و سراهای متعدد این بازار، محل دوخت و تولید انواع كفش است. از مهم‌ترین تیمچه‌ها و سراهای بازار كفاشان می‌توان به “تیمچهٔ امید”، “تیمچهٔ حاج ابوالقاسم”، “سرای امید” و “سرای حاج ابوالقاسم” اشاره كرد.
ـ بازار یمنی‌دوز تبریز :
بازار یمنی‌دوز در گذشته محل دوخت نوعی كفش محلی به نام یمنی بوده است. تیمچهٔ شفیع و سراهای آقا، شاهزاده و شفیع، از مشهورترین تیمچه‌ها و سراهای این بازار به‌شمار می‌روند.
راسته بازار تبریز :
راسته‌بازار جزء یكی از بزرگ‌ترین بازارچه‌های بازار تبریز است. تیمچه‌ها و سراهای متعددی در این بازار وجود دارد كه محل عرضه بسیاری از اقلام مورد نیاز مردم است و از این حیث به بازار ملی نیز شهرت دارد.
“تیمچهٔ حاج تقی”، “تیمچهٔ حاج شیخ”، “تیمچهٔ حاج صفرعلی”، “تیمچهٔ حاج محمدقلی”، “تیمچه‌های دودری”، “دالان خان”، “سرای حاج محمدقلی”، “سرای درعباسی”، “سرای دودری”، “سرای شیخ كاظم”، “سرای كچه‌چی‌لی”، “سرای گرچیلر (جورچلر)”، “سرای میرزا مهدی”، “سرای میانهٔ حاج سید حسین”، “سرای میرزا جلیل” و “سرای نوی حاج سید حسین” از مهم‌ترین تیمچه‌ها و سراهای راسته‌بازار محسوب می‌شوند.
